در روزهای اخیر، اعلام رقم ۷۰ هزار تومان به ازای هر لیتر بنزین به عنوان «قیمت تمامشده» توسط سخنگوی دولت، جنجالبرانگیز شده است. این ادعا که عمدتا با هدف توجیه سیاستهای قیمتگذاری انرژی مطرح میشود، نیازمند واکاوی دقیق و شفاف است. اما «قیمت تمامشده» به چه معناست؟ آیا باید نفت خام، که به باور بسیاری از فرهیختگان میراث ملی است، در این محاسبه گنجانده شود یا خیر؟ این یادداشت با تشریح دو دیدگاه متعارض، به دنبال ارائه تحلیلی عینی و روشن از هزینه تولید هر لیتر بنزین در ایران است.
۱. دوگانگی بنیادین در تعریف «قیمت تمامشده»
در محاسبه بهای واقعی بنزین، یک پارادوکس اساسی وجود دارد که ریشه در تفسیر «هزینه» دارد.
دیدگاه اول (حقوقی-مالی): بر اساس این نگرش، نفت خام به عنوان بخشی از «انفال» و مطابق اصل ۴۵ قانون اساسی، متعلق به تمامی مردم ایران است. بنابراین، «هزینه»ای برای آن متصور نیست و آنچه باید محاسبه شود، صرفاً هزینههای عملیاتی و تبدیل است. این دیدگاه، نفت را یک «موهبت ملی» و نه یک «کالای اقتصادی» در زنجیره تولید بنزین میداند.
دیدگاه دوم (اقتصاد محض): این نگاه، نفت خام را یک «کالا» در نظر میگیرد که دارای «قیمت فرصت» (Opportunity Cost) در بازار جهانی است. یعنی اگر این نفت به جای پالایش و مصرف داخلی، صادر شود، میتواند برای کشور درآمد ارزی ایجاد کند. بنابراین، برای محاسبه واقعگرایانه بهای تمامشده، باید قیمت بینالمللی نفت نیز لحاظ گردد.
۲. محاسبه بر مبنای دیدگاه اول: نفت به مثابه انفال
اگر نفت را سرمایه ملی و فاقد بهای خرید در نظر بگیریم، محاسبات بر اساس هزینههای مستقیم استخراج و پالایش انجام میشود:
هزینه استخراج و فرآورش: این هزینه در میادین مختلف نفتی ایران بین ۱ تا ۲ دلار به ازای هر بشکه متغیر است. برای محاسبه محتاطانه، حداکثر رقم ۲ دلار را در نظر میگیریم.
تبدیل بشکه به لیتر بنزین: هر بشکه نفت خام معادل ۱۵۹ لیتر است. با فرض بازدهی تبدیل ۳۰ درصدی به بنزین، از هر بشکه حدود ۴۸ لیتر بنزین تولید میشود.
محاسبه نهایی:
هزینه استخراج برای تولید ۴۸ لیتر بنزین: ۲ دلار
با نرخ دلار ۱۱۵,۰۰۰ تومانی: ۲ * ۱۱۵,۰۰۰ = ۲۳۰,۰۰۰ تومان
قیمت استخراج هر لیتر بنزین: ۲۳۰,۰۰۰ ÷ ۴۸ = ۵,۰۰۰ تومان
هزینه پالایش: حداکثر هزینه پالایشگاه برای تبدیل نفت به بنزین نیز حدود ۴,۰۰۰ تومان برآورد میشود.
جمع کل در دیدگاه اول: ۵,۰۰۰ + ۴,۰۰۰ = ۹,۰۰۰ تومان
حتی در حالت بهینه و با فرض هزینه استخراج ۱ دلاری و پالایش ۲,۵۰۰ تومانی، این رقم میتواند به حدود ۵,۰۰۰ تومان نیز کاهش یابد. این ارقام با ادعای ۷۰,۰۰۰ تومانی فاصله ای نجومی دارد.
۳. محاسبه بر مبنای دیدگاه دوم: احتساب قیمت جهانی نفت
حال اگر هزینه فرصت نفت خام را نیز در نظر بگیریم:
قیمت نفت خام: هر بشکه نفت ۶۰ دلار فرض میشود.
تبدیل بشکه به لیتر: قیمت ۶۰ دلار برای ۱۵۹ لیتر نفت خام.
قیمت نفت در هر لیتر بنزین:
۶۰ دلار * ۱۱۵,۰۰۰ تومان = ۶,۹۰۰,۰۰۰ تومان برای یک بشکه
۶,۹۰۰,۰۰۰ ÷ ۱۵۹ ≈ ۴۳,۰۰۰ تومان به ازای هر لیتر نفت خام
محاسبه نهایی:
هزینه نفت خام برای تولید یک لیتر بنزین: ۴۳,۰۰۰ تومان
هزینه استخراج و پالایش (حداکثر): ۵,۰۰۰ + ۴,۰۰۰ = ۹,۰۰۰ تومان
جمع کل در دیدگاه دوم: ۴۳,۰۰۰ + ۹,۰۰۰ = ۵۲,۰۰۰ تومان
حتی در این دیدگاه که بحثبرانگیزترین حالت ممکن را شامل میشود، قیمت تمامشده از ۵۲,۰۰۰ تومان تجاوز نمیکند که باز هم ۱۸,۰۰۰ تومان با رقم اعلامی دولت فاصله دارد.
تحلیل و جمعبندی:
اعداد به وضوح نشان میدهند که رقم ۷۰,۰۰۰ تومان برای هر لیتر بنزین فاقد پشتوانه تحلیلی روشن است. این ادعا نه در چارچوب دیدگاه اقتصادی محض (۵۲,۰۰۰ تومان) و نه در چارچوب دیدگاه حقوقی-ملی (۹,۰۰۰ تومان) قابل توجیه است. این شکاف بزرگ، پرسشهای جدی درباره مبانی محاسبات دولت و اهداف واقعی از اعلام چنین رقمی ایجاد میکند.
به اعتقاد نگارنده، دیدگاه اول که بر اساس قانون اساسی و مالکیت عمومی بر انفال استوار است، دیدگاهی منطقی و عادلانهتر است. مردم ایران مالکین اصلی این ثروت زیرزمینی هستند و محاسبه قیمت بر اساس هزینههای استخراج و پالایش، منجر به تعیین قیمتی متعادل و منصفانه میشود. اعلام ارقام غیرشفاف و نامتعارف تنها به بیاعتمادی دامن میزند و سیاستگذاری انرژی را از مسیر واقعبینانه خود خارج میسازد. شفافیت در محاسبات، اولین گام برای هرگونه گفتوگوی ملی درباره اصلاح قیمت حاملهای انرژی است.
گفتنی است؛ این محاسبات بر مبنای اقتصاد صورت گرفته؛ در محاسبات بر مبنای حسابداری این ارقام بسیار پایینتر خواهند بود، چرا که در اقتصاد ما برآوردها را انجام میدهیم، ولی در حسابداری ریز اقلام موجود است.
نظر شما